Grootste recherche-onderzoek EncroChat: 'Als een spannende film'

• Anna Mees en Remco Andringa

  redacteur Online en redacteur Politie en Justitie

Het onderscheppen van berichten op EncroChat-telefoons was het grootste recherche-onderzoek ooit, zegt recherchebaas Andy Kraag. Van 1 april tot begin juni las de politie mee met meer dan twintig miljoen berichten die criminelen elkaar stuurden.

"Wat alleen in spannende films leek te kunnen, speelde zich voor onze eigen ogen af", zegt Kraag. "We kregen een zeer gedetailleerde inkijk in de hedendaagse onderwereld. In een paar maanden tijd kregen we 3000 signalen van levensbedreigende situaties. Zelfs doorgewinterde rechercheurs hadden dit nog nooit meegemaakt. Het gaat om liquidaties maar ook schokkende martelingen. Waarschijnlijk zijn meerdere levens gered."

Volgens Kraag heeft de politie "handig gebruikgemaakt" van het feit dat criminelen vrijuit praatten via de EncroChat-telefoons. Zo kwam er zicht op criminele netwerken, de kopstukken, sleutelfiguren, hun handel en hun werkwijze.

Volgens politiechef Jannine van den Berg van de Landelijke Eenheid leveren de berichten een duidelijk beeld van de Nederlandse onderwereld op. "We kwamen oude bekenden tegen en nieuwe spelers. Het was alsof we aan de vergadertafel zaten bij criminelen. Sommige berichten waren zo ontluisterend dat ze ons voorstellingsvermogen te boven gingen."

Hoe de politie precies bij EncroChat is binnengekomen, willen de opsporingsdiensten niet zeggen. Ze melden alleen dat er "geavanceerde cybertechnologie" is gebruikt, waardoor de politie de berichten al kon lezen nog voordat ze versleuteld werden verstuurd. En dat de rechter-commissaris het vooraf had goedgekeurd.

Toegang tot berichten genoeg

Of er malware op de toestellen is geplaatst, is dus niet bekendgemaakt. Het lijkt cybersecurity-expert Frank Groenewegen van Fox-IT sterk als dat het geval zou zijn op alle 50.000 EncroChat-toestellen. "Omdat ze vooraf niet weten van wie een telefoon is, zou dat een behoorlijke impact hebben." Groenewegen vermoedt dat rechercheurs via de server in Frankrijk chatgesprekken live konden aftappen en inzien.

Hij schat dat er tientallen bedrijfjes als EncroChat zijn, die beweren dat hun telefoons een sterke versleuteling hebben, geen sporen achterlaten en niet af te luisteren zijn. De microfoon, gps-chip en camera zijn eruit gehaald. "Bij een eventuele hack kunnen er geen microfoon en camera aangezet worden en kan er niet gekeken worden waar de telefoon zich bevindt. Maar dat is ook niet nodig, toegang tot berichten is genoeg om erachter te komen wie iemand is."

Misschien had EncroChat een zwak versleutelingsprotocol, is dat niet goed toegepast of kon de politie het live ontsleutelen, zegt Groenewegen. "Maar dat is speculeren. Ik wacht met smart op de details die hopelijk ooit tijdens rechtszaken bekend zullen worden."

Advocaat

Advocaat Jan-Hein Kuijpers staat momenteel meerdere verdachten bij, die mogelijk bij de politie in beeld zijn gekomen door EncroChat-berichten. Hij merkt dat het nieuws van vandaag voor veel nervositeit zorgt in het criminele milieu. "Het is erg onrustig. Mensen willen weten: hoeveel hebben ze, hoelang zaten ze er al in? Heel veel jongens zitten nu met samengeknepen billen."

Waarom maakten criminelen zo massaal gebruik van een communicatiesysteem, dat achteraf helemaal niet zo veilig blijkt te zijn? Kuijpers: "Het is een combinatie van gemakzucht en vertrouwen. De diensten die versleutelde communicatie aanbieden, garanderen dat het goed zit en daar wordt op vertrouwd."

Eerdere onderzoeken naar vergelijkbare communicatienetwerken leverden al gigantisch veel bewijs op. Sommige verdachten kregen levenslang op basis van het onderschepte, geheime berichtenverkeer. In het EncroChat-onderzoek gaat het om nog eens drie keer zo veel berichten. Kuijpers vermoedt dat de recherche zich in de handen wrijft: "Dit wordt een regelrechte slachting."