Η από δεκαετίας προσήλωση της ελληνικής ενεργειακής πολιτικής στο φυσικό αέριο στη νοτιοανατολική μεσόγειο, μετατοπίζεται τώρα στην ελληνοαιγυπτιακή ΑΟΖ και επενδύει στην μετάβαση προς την ηλεκτροδότηση από ανανεώσιμες πηγές. Ετσι αλλάζει το πεδίο του ανταγωνισμού στην περιοχή ανοίγωντας έναν νέο ενεργειακό δρόμο.
Είναι η έρημος με το ανεξάντλητο ενεργειακό δυναμικό από τον ήλιο, η απάντηση στην ενεργειακή ασφάλεια της Ελλάδας και της Ευρώπης; Το ελληνο-αιγυπτιακό μνημόνιο συνεργασίας ποντάρει σε αυτή την προοπτική, η οποία από το 2019 και έπειτα αποτελεί στρατηγικό στόχο της Ε.Ε. Σε όλα τα σενάρια που εξετάζονται αυτή τη στιγμή για την πράσινη μετάβαση με την αλλαγή του μίγματος υπέρ της ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές και τη χρήση υδρογόνου έναντι του λιγνίτη, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, η Βόρειος Αφρική πρωταγωνιστεί. Και μπορεί η τεχνολογική ωρίμανση των σχεδίων αυτών να απαιτεί χρόνο για να αποδώσει, όμως στην περίπτωση της ανατολικής Μεσογείου η πολιτική ωρίμανση προηγείται. Η προσέγγιση Ελλάδας, Κύπρου, Αιγύπτου και Ισραήλ έχει δημιουργήσει ένα ασφαλές περιβάλλον για αυτά τα σενάρια, όμως η Τουρκία δεν είναι χαρούμενη. Ενώ αρχικά επένδυσε στην ένταση με παραβιάσεις του ελληνικού εναέριου χώρου, νέες αμυντικές συμφωνίες σε απάντηση των ελληνικών και απειλές για νέες έρευνες στην Κυπριακή ΑΟΖ, τώρα δείχνει πρόθυμη να κάνει στροφή προς αποκατάσταση της εμπιστοσύνης με Αίγυπτο και Ισραήλ. Είναι βιώσιμη μια στρατηγική έντασης σε μια εποχή που η Ευρώπη αναζητεί ταχύτερο βηματισμό προς την πράσινη μετάβαση για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης;
Από την Κύπρο στην Αίγυπτο και απο τους υδρογονάνθρακες στις ανανεώσιμες πηγές
Το μνημόνιο Ελλάδος-Αιγύπτου προβλέπει την ηλεκτρική διασύνδεση των δύο χωρών μέσω υποθαλάσσιου καλωδίου μήκους 1.500 χλμ. «Η ηλεκτρική διασύνδεση Ελλάδας – Αιγύπτου θα πετύχει τη δημιουργία ενός σταθερού δικτύου μεταφοράς ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο που θα εγγυάται την ενεργειακή ασφάλεια και σταθερότητα» δήλωσε πρόσφατα ο υπουργός Ηλεκτρισμού και Ανανώσιμων Πηγών Ενέργειας της Αιγύπτου, Μοχάμεντ Σακέρ. Τα τρία έργα που έχουν κατατεθεί προς έγκριση στα «Έργα Κοινού Ενδιαφέροντος» (PCI) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στο πλαίσιο της ολοκλήρωσης των διασυνδεδεμένων Διευρωπαϊκών Δικτύων Ενέργειας και εμφανίζονται στον χάρτη του entso-e, προτείνουν τρεις διαφορετικές διαδρομές. Τα προγράμματα που έχουν ήδη κατατεθεί μέχρι στιγμής για ένταξη στη 6η λίστα των Έργων Κοινού Ενδιαφέροντος (PCI) της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι:
- Το GREGY της ELICA του ομίλου Κοπελούζου, ισχύος 3.300 MW, με ένα υποθαλάσσιο καλώδιο μήκους 1.373 μέτρων που θα ξεκινά από την περιοχή Wadi El Natrun στην Αίγυπτο και θα καταλήγει στην Αττική.
- Το Greece-Africa Power Interconnector της εταιρείας Κυκλαδικά Μελτέμια (όμιλος Eunice) ισχύος 2.000 μεγαβάτ
- H κοινοπραξία LEG προτείνει την μικρότερη διαδρομή (305χλμ) προκειμένου να ενώσει την Κρήτη με τη Λιβύη και την Αίγυπτο παρέχοντας ισχύ 2000 μεγαβατ
«Μέσα από την Ελλάδα θα έχουμε τη δυνατότητα να στείλουμε πράσινη ενέργεια και προς τις βορειότερες χώρες και την κεντρική Ευρώπη» δήλωσε πρόσφατα ο υπουργός Περιβάλλοντος και Ενέργειας, Κώστας Σκρέκας. «Η ηλεκτρική διασύνδεση με την Αίγυπτο θα διασφαλίσει σταθερή ροή ενέργειας σε χαμηλή τιμή, θα συμβάλλει στον στρατηγικό στόχο της αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής και θα αναβαθμίσει τον γεωπολιτικό ρόλο της Ελλάδας» λένε παράγοντες που βρίσκονται κοντά στον πρωθυπουργό εξηγώντας τη στρατηγική της ελληνικής κυβέρνησης. Ωστόσο, οι εξελίξεις τρέχουν και κλιμάκιο του ΑΔΜΗΕ συναντήθηκε πριν λίγες εβδομάδες με αντίστοιχο του Αιγυπτιακού διαχειριστή προκειμένου να τεθούν οι τεχνικές προδιαγραφές του έργου, όποιο πρόγραμμα και αν επιλεγεί. Η EURACTIV πληροφορήθηκε ότι η Ευρωπαϊκή επιτροπή σκοπεύει να εντάξει όσα από τα έργα αυτά κριθούν επιλέξιμα στο PCI ως το τέλος του έτους στο σχετικό κατάλογο.
Η Αίγυπτος έχει θέσει σαν στόχο να παράγει 10 γιγαβάτ «πράσινης» ενέργειας ως το 2023. Το έργο μεταφοράς «καθαρής» ενέργειας ικανοποιεί τα κριτήρια για χρηματοδότηση από ευρωπαϊκούς πόρους και αυτό από μόνο του αποτελεί ισχυρό κίνητρο καθώς τα έργα που εντάσσονται στο PCI χρηματοδοτούνται προκειμένου να ωριμάσουν τεχνολογικά.
Ένας νέος ενεργειακός δρόμος
Στο μνημόνιο συνεργασίας Ελλάδας-Αιγύπτου υπάρχει ρητή αναφορά στην ανάγκη σεβασμού της κυριαρχίας και των κυριαρχικών δικαιωμάτων των δύο χωρών στις ΑΟΖ και στις θαλάσσιες ζώνες τους, σύμφωνα με τη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας. Η συμφωνία μεταξύ Ελλάδος-Αιγύπτου βαδίζει στα χνάρια της συμφωνίας οριοθέτησης θαλασσίων ζωνών ανάμεσα στις δυο χώρες, η οποία υπογράφτηκε στις 6 Αυγούστου του 2020. Η Τουρκία αμφισβητεί το δικαίωμα των δυο χωρών να προχωρήσουν επικαλούμενη το Τουρκο-λιβυκό μνημόνιο. Ωστόσο, ο χάρτης της Σεβίλλης (και ορισμένοι επίσημοι χάρτες της Ε.Ε.) δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια ελιγμών στην Τουρκική πλευρά. «Η Ελλάδα δεν προσδοκά μόνο στην Αίγυπτο, αλλά στο ότι αθροιστικά όλα τα πρότζεκτ τη θέτουν σε μια θέση που δεν μπορεί να αγνοηθεί. Η κυβέρνηση αξιοποιεί τη γεωγραφία της Ελλάδας, πράγμα που την ευνοεί στη διαδικασία της πράσινης μετάβασης» λέει ο βουλευτής Σερρών και στενός συνεργάτης του πρωθυπουργού Τάσος Χατζηβασιλείου. «Η διεθνής αξιοπιστία της Ελλάδας και το γεωπολιτικό της brand name αποτελούν τη βάση για να καταστεί ενεργειακός κόμβος» συνεχίζει ο ίδιος. Η Αίγυπτος αναζητά διόδους να εξάγει το φυσικό αέριο που βρήκε πρόσφατα στο κοίτασμα zor, στην Ευρώπη. Ορισμένοι αναλυτές εκτιμούν πως αυτό μοιραία θα τη φέρει σε «σύγκρουση» συμφερόντων με την Τουρκία, η οποία προωθεί φυσικό αέριο από τη Ρωσία και το Αζερμπαϊτζάν από το δικό της έδαφος με αγωγούς. Η Ελλάδα είναι βεβαίως τμήμα αυτού του δικτύου, όμως η προοπτική της πράσινης μετάβασης και η ανάγκη σταδιακής αποδέσμευσης απο τη Ρωσια έχει αλλάξει τη βαρύτητα των διαδρομών της ενέργειας.
H Τουρκία εκτός κάδρου
«Η Ελλάδα δεν θέλει την Τουρκία στο περιθώριο γιατί αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί η τελευταία να μείνει εκτός νυμφώνος, όχι όμως ως διαμετακομιστής αλλά ως αγορά. Η συνεργασία θα ενδιέφερε και την Κύπρο, εφόσον λυνόταν με βιώσιμο τρόπο το Κυπριακό. Η Ελλάδα δεν έχει μαξιμαλιστικές αντιλήψεις» εξηγεί ο καθηγητής, Κ. Φίλης. «Συνέργεια, θα μπορούσε να υπάρξει αλλά όχι συνεκμετάλλευση. Το Αιγαίο εξαιρείται άλλωστε γιατί δεν έχει ικανό ενεργειακό πλούτο για να ασχοληθεί κανείς. Όσο καθυστερούμε, όμως, μόνο κακό κάνει» λέει ο Κ. Φίλης, Αναπληρωτής Καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδας. «Προϋπόθεση βεβαίως είναι να επιλυθούν οι διαφορές, τουλάχιστον ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδα. Οι χώρες δεν είναι εταιρείες».
Η ελληνική κυβέρνηση δε βλέπει έναν «λογικό» παίκτη από την άλλη πλευρά του Αιγαίου όσο δεν εξομαλύνονται οι σχέσεις με την Κύπρο και το Ισραήλ. Έτσι παρότι εμπορικά Ισραήλ και Τουρκία διαθέτουν καλές σχέσεις, δε διαθέτουν εμπιστοσύνη, το ουσιαστικό θεμέλιο του ελληνικού σεναρίου, ήδη από την εποχή του East Med. «Ο EastMed πράγματι χρησιμοποιήθηκε ως μέσο δημιουργίας καλύτερων συνθηκών και προοπτικής στις σχέσεις με το Ισραήλ. Είχε και έχει οικονομικά ζητήματα καθώς και ζητήματα τεχνικής φύσεως, τα οποία σταδιακά ξεπεράστηκαν αλλά πορηγούνται άλλα σχέδια, κυρίως με επίκεντρο την Αίγυπτο» λέει ο Κωνσταντίνος Φίλης. Τελικά θεωρήθηκε πιο συμφέρον και ασφαλές για το Ισραηλινό αέριο να πηγαίνει στην Αίγυπτο, να υγροποιείται και μετά να πηγαίνει στην Αλεξανδρούπολη, οπότε μπορεί να αεριοποιείται για να φτάσει στη συνέχεια ως τη βαλτική μέσω αγωγών. Με χθεσινές δηλώσεις του ο Τούρκος Πρόεδρος Ερντογάν εξήγγειλε εκστρατεία επαναπροσέγγισης με την Αίγυπτο και το Ισραήλ καθώς η Τουρκία φαίνεται πως μένει πια έξω απο το ενεργειακό παιχνίδι της περιοχής.
Ελπίζουμε ότι η Τουρκία θα προσχωρήσει κάποια στιγμή στο πλαίσιο αυτών των αρχών, στο Διεθνές Δίκαιο δηλαδή, συμπεριλαμβανομένου του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και στη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας, κάτι που θα ανοίξει νέους ορίζοντες στις σχέσεις μας.
— Nikos Dendias (@NikosDendias) November 19, 2021
Ο EastMed εγκαταλείπεται
Σε ανύποπτο χρόνο ο Υπουργός Εξωτερικών της Ελλάδας Ν. Δένδιας έκανε μια σημαντική δήλωση, η οποία φάνηκε να αλλάζει τη δημόσια θέση της χώρας, που ως εκείνη τη στιγμή εμφανίζονταν να επενδύει στα ενεργειακά κοιτάσματά που πιθανόν βρίσκονται ανάμεσα στην Ελλάδα και την Κύπρο, ή στα ανατολικά της τελευταίας και στην κατασκευή του EastMed. Ο Ν. Δένδιας είπε πως η Ελλάδα δεν πρόκειται να γίνει χώρα παραγωγός υδρογονανθράκων. Δέκα και πλέον χρόνια μετά τα σχέδια για τον East Med αυτό ακουγόταν ριζοσπαστικό. Δε σταμάτησε βέβαια την Τουρκία από το να συνεχίσει τις προκλητικές ενέργειες ακόμα και ανατολικά της Κρήτης, δηλαδή κοντά στην ελληνική επικράτεια, όμως άνοιξε το δρόμο για μια εξέλιξη την οποία είχαν προετοιμάσει Ελλάδα, Κύπρος, Αίγυπτος και Ισραήλ στα πλαίσια του East Med gas forum. O αγωγός μεταφοράς φυσικού αερίου EastMed που εντάχθηκε στον κατάλογο με τα έργα κοινού ενδιαφέροντος για πρώτη φορά το 2013 (πολιτικά) πλέον ουσιαστικά εγκαταλείπεται, παρότι εμφανίζεται στον κατάλογο των έργων προς ωρίμανση που παρουσιάστηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή την περασμένη βδομάδα. Κατά την πρόσφατη επίσκεψη του στην Αίγυπτο μάλιστα, για τις εργασίες του East Med gas forum, ο Κώστας Σκρέκας δήλωσε πως διερευνάται η δυνατότητα «κατασκευής ενός απευθείας υποθαλάσσιου αγωγού φυσικού αερίου Αιγύπτου – Ελλάδος» καθώς και η συνεργασία «σε θέματα έρευνας και ανάπτυξης πεδίων φυσικού αερίου». Η συνεργασία Ελλάδας-Αιγύπτου στο EastMed Gas Forum και η προοπτική, να λειτουργήσει ως διαμετακομιστικός κόμβος για τις εξαγωγές της Αιγύπτου, αξιοποιώντας τη Ρεβυθούσα και το FSRU Αλεξανδρούπολης, δεν αναβαθμίζει μόνο τις ενεργειακές προοπτικές των δύο χωρών αλλά και τη γεωπολιτική τους σημασία. Το πλεονέκτημα ενός αγωγού είναι ότι παραγωγή και διανομή είναι ελεγχόμενες, ενώ συνήθως συνοδεύεται από πολυετή συμβόλαια. Με το LNG αντίθετα δεν μπορεί να υπάρξει ο ίδιος έλεγχος καθώς στη θάλασσα μπορεί να συμβεί οτιδήποτε. Αντίστοιχη συμφωνία σε προχωρημένο στάδιο σύμφωνα με το πρακτορείο Reuters, για κατασκευή αγωγού φυσικού αερίου μέσω της χερσονήσου του Σινά έχει ήδη συνάψει η Αίγυπτος με το Ιστραήλ. Η Ελλάδα έχει ταχθεί υπέρ του φυσικού αερίου ως καύσιμου μετάβασης στην Ευρωπαϊκή ταξινομία προσβλέποντας στην μετατροπή των εγκαταστάσεων αυτών σε βάθος χρόνου σε εγκαταστάσεις μεταφοράς υδρογόνου.
Μακροπρόθεσμος σχεδιασμός
«Μας ενδιαφέρει να επενδύσουμε γρήγορα στη φθηνή ενέργεια από ανανεώσιμες πηγές. Το επόμενο στάδιο περιλαμβάνει τη μεταφορά πράσινου υδρογόνου μέσω της χώρας μας προς την Ευρώπη» λέει ο Τ. Χατζηβασιλείου. Η μετατροπή των εγκαταστάσεων παραγωγής φυσικού αερίου σε εγκαταστάσεις παραγωγής και διάθεσης υδρογόνου είναι ένας μακροπρόθεσμος στρατηγικός ορίζοντας για τις δυο χώρες. «Με το πρόβλημα αποθήκευσης που υπάρχει αυτή τη στιγμή, το σενάριο που εξετάζεται φαίνεται τόσο δαπανηρό που δημιουργεί αυτόματα την απορία γιατί να το κάνουμε όταν μάλιστα έχουμε τη δυνατότητα να παράγουμε ενέργεια από δικές μας ανανεώσιμες πηγές» αναρωτιέται ο καθηγητής Σωτήρης Ρούσσος, επιστημονικός υπεύθυνος του Κέντρου Μεσογειακών, Μεσανατολικών και Ισλαμικών Σπουδών (ΚΕΜΜΙΣ) του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου. «Οι τεχνολογίες βεβαίως εξελίσσονται και κάτι που είναι κοστοβόρο σήμερα αύριο ίσως να μην είναι τόσο, όμως ο ενεργειακός σχεδιασμός της Ε.Ε. δεν έχει καμία λογική, γίνεται τελείως τυχαία» συνεχίζει ο ίδιος. Σε μια εκτενή ανάλυση των σεναρίων που εξετάζει η Ευρώπη ως το 2050, η οποία δημοσιεύεται στο τεύχος Δεκεμβρίου του Energy Policy τα παράλια της Β. Αφρικής ενδείκνυνται και για την παραγωγή και μεταφορά υδρογόνου στην Ευρώπη. Ηλεκτροκίνηση και υδρογονοκίνηση αναμένεται να γίνουν η κινητήριος δύναμη του κλάδου των μεταφορών. Αυτά βεβαίως την ώρα που το απόλυτο ρεκόρ από καταβολής χρηματιστηρίου ενέργειας και εφαρμογής του συστήματος target model για τον καθορισμό της τιμής ρεύματος «πέτυχε» σπάνε αυτές τις μέρες το ένα μετά το άλλο προκαλώντας έντονη ενεργειακή ανασφάλεια σε όλη την Ήπειρο και η Τουρκία βυθίζεται σε μια ακόμη οικονομική κρίση.
Οι δηλώσεις του Κ. Μητσοτάκη πρόσφατα με τις οποίες προσκαλεί την Τουρκία σε ανάλογα πρότζεκτ με αυτά της Αιγύπτου θα μπορούσαν δυνητικά να καταστήσουν την αδυναμία ευκαιρία, όμως αυτό θα απαιτούσε ένα τελείως διαφορετικό κλίμα στις σχέσεις των δυο χωρών. Κατά την τελευταία συνέντευξη που έδωσε ο Πρωθυπουργός στο Μέγκα είπε χαρακτηριστικά πως ανάλογα προγράμματα με αυτό της Ελλάδας με την Αίγυπτο θα μπορούσαν να γίνουν και μεταξύ των δυο χωρών. Ο Πρωθυπουργός δεν προσδιόρισε τα προγράμματα αυτά, όμως είναι σαφές ότι με τη στροφή προς τις ανανεώσιμες πηγές και την «εκτροπή» του νότιου ενεργειακού δρόμου προς τη θάλασσα οι όροι του παιχνιδιού αλλάζουν.